Türkiye, İran ve Dünya Barışı
Türkiye ve İran…
Tarihte birbiriyle çok uğraştılar.
Sonra İngilizler geldi bölgeye, ikisiyle birden uğraştı.
Osmanlı ve Safevi Hanedanı; iki hanedanın ayrıştırdığı iki devlet, Türkiye ve İran.
Safevilerden sonra Afşar, Zend ve Kaçar Hanedanlıkları oldu İran’da.
Hepsi de Türk kökenli idiler.
İngilizlerden ve petrolden önce, önemli rol oynadılar Ortadoğu’da.
İkisi de güçlü devlet geleneğine ve tarih hafızasına sahip.
Osmanlı-İran çatışması tarihte malum…
Osmanlı’nın Batı’ya her ileri harekâtında İran endişesi vardı.
Arkadan hançerlenme endişesi gücünü hep böldü Osmanlı’nın.
Bu endişenin özünde farklılık yoktu aslında.
Benzerlikler ağır basıyordu.
İran Şahı ve Osmanlı Sultanının askeri ve siyasi kodları aynıydı.
Bu açıdan birbirlerine en büyük “tehdit” oldular geçmişte.
Husumetin özünde rekabet yatıyordu.
Kızıl elmayı paylaşamadılar…
Din farkı zaten yoktu, siyasi farklar vardı.
Sanıldığı gibi, İran tarihte hep Şiiliğin merkezi filan da olmadı.
Türk olan Şah İsmail, Türkçe divan yazdı. İran hükümdarıydı.
Osmanlı’ya inat Şiiliği devlet doktrini yapan Şah İsmail oldu.
Osmanlı da kendi saflarını “Sünniliğin kalesi” olarak tahkim etti.
Mezhepsel-siyasi açıdan ayrıştırmak suretiyle, devletin sınırlarını tahkim etmiş oldu hanedan.
Öte yandan, Selçukludan gelen bir eğilimle Osmanlı’nın Türk Sultanı Farsça divan yazdı.
Sünni İslam’ın, hilafetin merkezi olmuştu Osmanlı Devleti.
Osmanlı, Eski Pers İmparatorluğunun gezindiği kıyıları hedef yapmıştı.
Bir anlamda Eski Perslerin ve Roma’nın eski topraklarına gözünü dikmişti Osmanlı.
16. asırdan sonra ayrışan saflara rağmen İran ve Osmanlı halkları birbirine düşman olmadı.
Dahası, 1921 yılında Türk Kaçar Hanedanı son iktidarını yaşadı İran’da.
Kaçar yöneticisi Amir Kabir diğer modernleşme reformları arasında İran'ın ilk üniversitesini de kurmuştu. Kaçar hanedanı döneminde İran, Rus-İran Savaşları sonucunda Rus İmparatorluğu ve İngiliz İmparatorluğuna topraklarının neredeyse yarısını kaybetmişti. İngiliz oyununa rağmen İran egemenliğini korumayı becerdi ve sömürgeleştirilemedi. Sürekli tekrarlanan dış müdahaleler ve yozlaşan ve zayıflayan Kaçar yönetimi, bir Parlamenter monarşi içinde ülkenin ilk parlamentosunu oluşturan İran Anayasa Devrimi ve Kaçar hanedanının egemenliğine son veren Tütün Protestosu gibi protestolara yol açmıştı. 1921 yılına gelindiğinde ise, İngiliz ajanları Rıza Pehlevi’yi çoktan yörüngeye oturtmuştu.
İran’da Farisi kökenli Pehlevilerin iktidarı, Türk Hanedanlığından sonra başladı. İngilizlerin bu geçişte katkıları olduğu kadar, Kaçarların yanlışları da oldu. Rıza Pehlevi, 1921 darbesiyle İngilizler için çalışmaya başladı ve 1923 yılında başbakan ve sonunda 1925 yılında İran şahı oldu. Aynı zamanda Farsça olmayan dillerin kullanımını da yasakladı. Yönetimi merkezileştirmek doğrultusunda Farsçayı tek yasal dil olarak tanıdı ve diğer milliyetlere ait dillere yasak koydu. Türkçe ve Arapça gibi dilleri de Farsçanın bozuk lehçeleri olarak baskı altında tuttu. Fars olmayan topluluklar böylelikle kendi yerli kültürlerini, dillerini, tarihlerini ve gündelik yaşam biçimlerini söküp atmaya mecbur edildiler.
Ahmet Kesrevi tarafından yayınlanan Azerice, ya da Eski Azerbaycan’ın Dili kitabı bu tür propaganda çalışmalarındandır. Kitapta Azericenin, “Türkçe ile ilgili olmadığı ve aslında Farsçanın bir lehçesi olduğu” savunulmuştur. Azerbaycanlıların Farsçayı “vahşi Moğolların saldırısı sonucu” unuttuğu iddia edildi. Azerileri “yanlışlıkla Türk olduklarına” ikna etmek çabaları oldu. Bu sorunu çözmek için devlet, Türkçeyi ortadan kaldırmak ve Farsçayı yaygınlaştırmak için her türlü girişimi de yaptı.
Bugün 77 milyon civarı nüfusa sahip İran’da 25 milyon civarında Türk nüfus var hâlâ. Türk ve İran modernleşmesinin de benzeşmeleri çok oldu. İki devlet de imparatorluklarını kaybetti. Sonra İran siyasi olmasa da ticari bir müstemleke edilmek istendi. 1908’de İran’da petrolün bulunması bir dönüm noktası oldu. Böylece hem emperyalist güçlerin İran üzerindeki hesapları hem de İran’ın 20. asra damgasını vuracak olan karmaşık sosyo-ekonomik yapı ortaya çıktı. İngilizler Pehlevilerle dümene oturmuşlardı… Bu oyunu iyi kavrayan Musaddık 1953’te bizzat CIA’nin doğrudan girişimiyle (Ajax Operasyonu) hükümetten düşürüldü. İstediği sömürülen enerji kaynaklarını Batı’nın elinden kurtarmaktı…
Osmanlı ise Türkiye Cumhuriyetini çıkarmayı becerdi küllerinden. Pehlevilerin Türkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal’le iyi ilişkileri oldu. Hatta İran modernleşmesi esasen Türkiye Cumhuriyeti modelini benimsemişti. Sonradan uzaklaşmalarda İran içindeki Türk nüfusa yapılanlar kadar, İngilizlerin ayrıştırma siyaseti etkin oldu.
1948’de İsrail Devletinin kurulması Araplarda huzursuzluk yarattı. Ancak İsrail’in “dostları” olarak Türkiye ve İran bundan çok etkilenmediler. Türkiye’de çok partili hayat ve NATO’ya girişle oluşan bölgedeki Amerikan tahakkümü, Menderes ve sonuncusu Muhammed Şah Rıza olan Pehlevilerin siyasetinde etkili oldu. Humeyni’nin Fransa’dan dönüşüyle Şah’ın iktidardan düşmesi ile tüm dengeler yeniden kuruldu 1979’da. Humeyni bir anlamda Avrupa’nın Amerika’nın piyonu olan Şah’ı, Avrupa’nın desteğiyle iktidardan uzaklaştırdı. Artık İran İslam Cumhuriyeti olmuştu…
Kuzey Kore’nin aksine İran’ın arkasında bir müttefiki yoktur. Ne olduğu hala belirsiz bir “İslam Devrimi” ile 1979 yılında Şah dönemindeki Batıcı-Amerikancı siyasetten, “İslamcı” sosyalist bir döneme geçiş yaptı. “İslam Cumhuriyeti” adı ile yeni devlet sistemi, Müslüman ve ezilmiş hisseden Müslüman ülkelere ilham kaynağı da oldu. Ancak hem ülke içindeki siyasi yozlaşma hem Batı’nın ambargosu İran halkını iki cendere arasına soktu. İran Irak’la savaş sırasında hem yıprandı hem de kendi kaynaklarını israf etti.
İran “Batı’ya direnişini”--İsrail-Amerika’nın marjinalleştirme çabalarına rağmen-- İslam âlemini yanına çekmeye çalışarak, Müslümanların şuuraltına işleyen 1950’lerdeki sorunları sık sık kaşıyarak yapmaktadır. Ortadoğu’da Mısır-Ürdün-Türkiye ve İsrail’le Amerikan çıkarlarının müttefikleri oluşmuşken, “İslam Devrimi” bu dengeyi de bozdu. Bölgenin strateji mimarı İngiltere’nin kraliçesi Humeyni ile ticari anlaşmalar yaparken, Kraliçe “kapkara” çarşaf içinde görüşmeler yaptı. Türkiye ise, “devrim ihracı” endişelerinden dolayı İran’a dirseğinin arasından baktı. Devrim sonrasında İran’dan kaçan milyonlarca insan Türkiye’de yıllarca yaşadı. Bir kısmı da Amerika’ya giderek oraya yerleşti ve İran diasporasını oluşturdu.
İran’daki Türk nüfusun büyük bir kısmı bugün de Azerbaycan’ın uzantısı olarak görüyor kendini. Öylesine ki müziği, mutfağı, dili, dini uygulamalarıyla Azeri sınırınca uzanan bölgeye “Güney Azerbaycan” diyenler var. Ve aslında Bu kavramı en çok işleyen ABD’de yaşayan İran-Azeri diasporasıdır. Nedenine gelince, ABD’nin zamanı geldikçe “nükleer tehdit” yanıltmasından bulamayacağı fırsatları Azeri Türkleri üzerinden İran’a uygulamak istemesidir.
Hâsılı…
İran bölgede Türkiye için dönem dönem “tehditler” oluşturdu.
İki tarafın da rejimleri “ordu teminatı” altında oldu.
Ancak tehdit algıları bir anlamda karşılıklı oluşturuldu.
İran ve Türkiye’nin bölgede sağlam işbirliği yapması öncelikle İsrail’in istemeyeceği bir şey.
Hele İran-Rusya-Türkiye ve Mısır—hani olmaz da!—sıkı iş birliği kurarsa…
İşte o zaman hem eski İngiliz planlarının askeri ve siyasi yürütücüsü olan ABD’nin hem de ileride ABD’nin yerini almak isteyecek olan Çin’in en büyük denge unsuru olacaktır.
Bu da gelecekteki dünya barışının asıl teminatı olabilir.
Hayal etmek hepimizin hakkı değil mi?